Tết Đoan Ngọ là gì? Nguồn gốc, ý nghĩa ngày 5/5 Âm lịch

Tết Đoan Ngọ (5/5 âm lịch) là ngày lễ cổ truyền quan trọng của người Việt, đánh dấu thời điểm dương khí đạt đỉnh giữa năm. Còn gọi là “Tết giết sâu bọ” hay “Tết Đoan Dương”, lễ hội này mang ý nghĩa phòng bệnh, diệt trừ côn trùng và cầu mong sức khỏe. Với phong tục đặc trưng như ăn bánh tro, uống rượu nếp cẩm, hái lá thuốc nam và cúng lễ tổ tiên, Tết Đoan Ngọ không chỉ là di sản văn hóa quý báu mà còn chứa đựng trí tuệ dân gian về cách sống hài hòa với thiên nhiên. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ nguồn gốc, ý nghĩa và cách tổ chức ngày lễ này trong đời sống hiện đại.

Tết Đoan Ngọ là ngày gì?

Tết Đoan Ngọ (còn gọi là Tết Đoan Dương, Tết giết sâu bọ, Tết trùng ngũ) là một trong những lễ hội truyền thống quan trọng của người Việt Nam, diễn ra vào ngày 5 tháng 5 âm lịch hàng năm. Đây là ngày lễ có lịch sử lâu đời, mang nhiều ý nghĩa văn hóa, tâm linh và sức khỏe sâu sắc.

Trong tiếng Hán-Việt, “Đoan” có nghĩa là khởi đầu, chính giữa; “Ngọ” chỉ giờ Ngọ (từ 11h đến 13h) hoặc tháng Ngọ (tháng 5 âm lịch). “Đoan Ngọ” do đó có nghĩa là ngày đầu tiên, chính giữa của tháng 5 âm lịch.

Ngoài ra, Tết Đoan Ngọ được coi là “Tết nửa năm”, đánh dấu thời điểm chuyển giao giữa mùa xuân và mùa hè, là lúc năng lượng dương đạt đỉnh điểm trong năm và thời tiết bắt đầu nóng bức, dễ phát sinh dịch bệnh, sâu bọ.

Nguồn gốc và lịch sử Tết Đoan Ngọ

Nguồn gốc và lịch sử Tết Đoan Ngọ mà bạn có thể tham khảo qua như sau:

• Tại Việt Nam: Theo truyền thuyết, vào một mùa vụ bội thu, nông dân Việt Nam gặp nạn sâu bọ phá hoại mùa màng. Một ông lão tên là Đôi Truân xuất hiện, chỉ cho người dân cách dùng rượu nếp và hoa quả để diệt sâu bọ. Từ đó, mỗi năm vào ngày mùng 5 tháng 5 Âm lịch, người dân làm theo và gọi ngày này là Tết diệt sâu bọ.
• Tại Trung Quốc: Ngày Tết Đoan Ngọ gắn liền với câu chuyện Khuất Nguyên, một vị trung thần nước Sở (thời Chiến Quốc) bị vu oan và nhảy xuống sông Mịch La tự vẫn vào mùng 5 tháng 5. Người dân thả bánh ú (bánh tro) và chè trôi nước xuống sông để cá tôm không ăn xác ông, đồng thời đua thuyền rồng để tìm xác Khuất Nguyên. Từ đó, Tết Đoan Ngọ trở thành ngày Tưởng nhớ Khuất Nguyên.

Bảng so sánh nguồn gốc Tết Đoan Ngọ Việt Nam và Trung Quốc

Đặc điểm	Tết Đoan Ngọ Việt Nam	Tết Đoan Ngọ Trung Quốc
Nguồn gốc	Gắn với tín ngưỡng nông nghiệp, phòng bệnh, diệt sâu bọ	Gắn với truyền thuyết Khuất Nguyên tự vẫn
Thời gian xuất hiện	Có thể từ thời văn hóa Đông Sơn	Từ thời Chiến Quốc (khoảng thế kỷ 3 TCN)
Tên gọi phổ biến	Tết Đoan Ngọ, Tết giết sâu bọ	Tết Đoan Ngọ, Tết Đoan Dương
Hoạt động chính	Ăn bánh tro, uống rượu nếp, hái lá thuốc nam	Đua thuyền rồng, ăn bánh ú, đeo túi thơm
Ý nghĩa chính	Phòng bệnh, diệt sâu bọ, cầu may mắn	Tưởng nhớ Khuất Nguyên, cầu may mắn

Ý nghĩa của ngày Tết Đoan Ngọ

Ý nghĩa văn hóa tâm linh

Tết Đoan Ngọ thể hiện sự gắn bó giữa con người với thiên nhiên, cũng như niềm tin vào thế giới tâm linh. Đây là dịp người Việt thể hiện lòng biết ơn với tổ tiên, các vị thần linh và cầu mong được phù hộ, ban phước lành.

Theo quan niệm dân gian, vào ngày 5/5 âm lịch, khi năng lượng dương đạt đỉnh điểm, là lúc các vị thần xem xét công trạng và tội lỗi của con người trong nửa năm qua, do đó cần cúng lễ để tạ ơn thần linh.

Ý nghĩa sức khỏe và phòng bệnh mùa hè

Một trong những ý nghĩa quan trọng nhất của Tết Đoan Ngọ là việc phòng bệnh và tăng cường sức khỏe. Theo y học cổ truyền, thời điểm giao mùa xuân-hè là lúc cơ thể con người dễ mắc bệnh, đặc biệt là các bệnh về đường tiêu hóa, da liễu và các bệnh do sâu bọ, côn trùng gây ra.

Vì vậy, việc ăn bánh tro, uống rượu nếp và hái lá thuốc nam vào dịp Tết Đoan Ngọ có tác dụng thanh lọc cơ thể, tăng cường hệ miễn dịch và phòng chống các bệnh mùa hè. Nhiều loại lá thuốc được hái vào ngày này như lá sả, đinh lăng, ngải cứu… được cho là có công dụng y học cao hơn ngày thường.

Ý nghĩa trong cuộc sống hiện đại

Trong xã hội hiện đại, Tết Đoan Ngọ vẫn giữ nguyên giá trị văn hóa và tinh thần quan trọng. Đây là dịp để:

• Gắn kết gia đình: Các thành viên sum họp, cùng làm bánh, chuẩn bị mâm cúng và chia sẻ những câu chuyện về truyền thống.
• Giáo dục thế hệ trẻ: Giúp con cháu hiểu biết về phong tục, tập quán và giá trị văn hóa truyền thống.
• Cân bằng cuộc sống: Nhắc nhở chúng ta dừng lại giữa năm bận rộn để kiểm điểm, đánh giá và điều chỉnh kế hoạch sống.
• Quay về với thiên nhiên: Tìm hiểu về các loại thảo mộc, công dụng của chúng và tác động tích cực đến sức khỏe.

Nhiều người hiện đại vẫn duy trì phong tục Tết Đoan Ngọ không chỉ vì lý do tâm linh, mà còn vì những giá trị thực tiễn mà nó mang lại cho sức khỏe và đời sống tinh thần.

Các hoạt động phổ biến trong ngày Tết Đoan Ngọ

• Hái lá thuốc nam: Vào sáng sớm ngày 5/5 âm lịch, người dân thường đi hái các loại lá thuốc nam như: lá ngải cứu, lá sả, lá đinh lăng, lá trầu không, lá mồng năm… Theo quan niệm dân gian, những loại lá này khi hái vào ngày Đoan Ngọ sẽ có công dụng chữa bệnh tốt hơn ngày thường.
• Uống rượu nếp cẩm: Rượu nếp (đặc biệt là rượu nếp cẩm) được coi là thức uống đặc trưng của Tết Đoan Ngọ. Người ta tin rằng uống một chút rượu nếp vào ngày này sẽ giúp thanh lọc cơ thể, diệt trùng và phòng bệnh trong mùa hè.
• Vệ sinh nhà cửa: Nhà cửa được quét dọn sạch sẽ, đặc biệt là các góc khuất, nơi sâu bọ thường trú ngụ. Nhiều gia đình còn đốt lá ngải cứu để xông nhà, xua đuổi côn trùng và tạo không khí trong lành.
• Tắm nước lá thơm: Tắm bằng nước ngâm các loại lá thơm (như lá mùi, lá bưởi, lá ngải cứu) là phong tục phổ biến, nhằm thanh lọc cơ thể và xua đuổi tà khí.
• Treo cành ngải cứu và cây mồng tơi: Treo ngải cứu và mồng tơi trước cửa nhà được cho là có tác dụng xua đuổi tà ma, côn trùng và mang lại may mắn.

Hướng dẫn cách cúng lễ Tết Đoan Ngọ

1. Thời gian cúng lễ: Theo truyền thống, bài văn khấn cúng Tết Đoan Ngọ thường được đọc vào giờ Ngọ (từ 11h đến 13h) ngày 5/5 âm lịch, là lúc dương khí đạt đỉnh điểm.

2. Mâm cúng chuẩn:

Một mâm cúng Tết Đoan Ngọ điển hình thường bao gồm:

• Bánh tro (bánh ú): Thể hiện sự tẩy uế, diệt trừ sâu bọ
• Rượu nếp: Thanh lọc cơ thể
• Trái cây theo mùa: Thường là vải, mận, mơ…
• Các món mặn: Gà luộc, thịt heo, chả giò…
• Hoa quả tươi: 5 loại trái cây tượng trưng cho ngày mùng 5
• Nước lọc, trà: Thể hiện sự tinh khiết
• Nhang, đèn: Thắp hương cúng lễ

3. Các bước cúng lễ:

1. Sắp xết mâm cúng: Đặt hương án trang trọng, sắp xếp mâm cúng ngăn nắp
2. Thắp hương: Thắp 3 nén hương (hoặc 5 nén theo phong tục một số vùng)
3. Khấn vái: Khấn vái ông bà tổ tiên, cầu mong sức khỏe, bình an
4. Bài trí mâm cúng: Đặt bánh tro ở vị trí trang trọng giữa mâm
5. Thời gian cúng: Khoảng 15-30 phút

Món ăn đặc trưng ngày Tết Đoan Ngọ

Bánh tro

Bánh tro là món ăn không thể thiếu trong ngày Tết Đoan Ngọ. Bánh có hình tam giác, được gói bằng lá dong, nhân thường là đậu xanh hoặc thịt mặn. Đặc trưng của bánh tro là việc ngâm gạo nếp trong nước tro trước khi nấu, tạo nên màu xám đặc trưng và hương vị độc đáo.

Theo dân gian, việc ăn bánh tro vào ngày Tết Đoan Ngọ có ý nghĩa xua đuổi tà khí, phòng ngừa bệnh tật. Màu xám của bánh tượng trưng cho việc “đốt” và tiêu diệt các loại côn trùng, sâu bọ gây hại.

Cơm rượu nếp cẩm

Cơm rượu nếp cẩm là món ăn truyền thống trong ngày Tết Đoan Ngọ. Được làm từ gạo nếp cẩm lên men, loại cơm rượu này có màu đỏ tím đặc trưng và hương vị thơm ngon, dễ ăn.

Món ăn theo vùng miền

Ngoài bánh tro và rượu nếp, mỗi vùng miền Việt Nam còn có những món ăn đặc trưng riêng trong ngày Tết Đoan Ngọ:

• Miền Bắc: Cháo rau ngót, canh rau ngót nấu tôm, chả giò
• Miền Trung: Cơm lam, canh chua, cá kho
• Miền Nam: Canh chua cá lóc, cá kho tộ, rau muống xào tỏi

Điểm chung của các món ăn này là sử dụng nhiều rau thơm, gia vị có tính kháng khuẩn cao như tỏi, gừng, sả… giúp tăng cường sức đề kháng và phòng chống bệnh tật trong mùa hè.

Lưu ý khi tổ chức Tết Đoan Ngọ tại nhà

Chuẩn bị trước ngày lễ

• Làm sạch nhà cửa: Quét dọn nhà cửa sạch sẽ, đặc biệt là các góc khuất, để xua đuổi côn trùng
• Chuẩn bị nguyên liệu: Mua sắm nguyên liệu làm bánh tro, rượu nếp từ trước 1-2 ngày
• Tìm lá thuốc: Tìm hiểu và chuẩn bị các loại lá thuốc nam phù hợp với sức khỏe gia đình

Trong ngày lễ

• Thời gian cúng lễ: Nên cúng vào giờ Ngọ (11h-13h) để đón nhận dương khí tốt nhất
• Không khí gia đình: Tạo không khí vui vẻ, đoàn kết trong gia đình
• Chia sẻ ý nghĩa: Giải thích ý nghĩa ngày lễ cho con cháu, đặc biệt là thế hệ trẻ

Thích ứng với cuộc sống hiện đại

• Đơn giản hóa: Nếu không có thời gian làm bánh tro (bánh ú), có thể mua bánh tro có sẵn tại các cửa hàng bánh truyền thống
• Cân bằng: Kết hợp phong tục truyền thống với lối sống hiện đại, ví dụ sử dụng các loại trà thảo mộc thay vì phải đi hái lá
• Công nghệ: Chia sẻ ảnh, video về Tết Đoan Ngọ lên mạng xã hội để lan tỏa giá trị văn hóa truyền thống

Những câu hỏi thường gặp về Tết Đoan Ngọ

Tết Đoan Ngọ có phải Tết giết sâu bọ không?

Đúng vậy. Tết Đoan Ngọ còn được gọi là “Tết diệt sâu bọ” vì theo quan niệm dân gian, đây là thời điểm nóng ẩm, sâu bọ sinh sôi nhiều, dễ gây hại cho mùa màng và sức khỏe con người. Các phong tục như ăn bánh tro, uống rượu nếp, treo ngải cứu đều nhằm mục đích xua đuổi và tiêu diệt côn trùng, sâu bọ.

Tết Đoan Ngọ và Tết Đoan Dương có giống nhau không?

Đúng, đây là cùng một ngày lễ. Tết Đoan Ngọ và Tết Đoan Dương là hai tên gọi khác nhau của cùng một ngày lễ diễn ra vào mùng 5 tháng 5 âm lịch. “Đoan” có nghĩa là bắt đầu, khởi đầu; “Ngọ” chỉ giờ Ngọ hoặc tháng 5 âm lịch; “Dương” ám chỉ năng lượng dương (mặt trời) đạt đỉnh điểm.

Nên cúng Tết Đoan Ngọ vào giờ nào tốt nhất?

Giờ Ngọ (11h-13h). Theo truyền thống, lễ cúng Tết Đoan Ngọ tốt nhất nên được thực hiện vào giờ Ngọ (từ 11h đến 13h) ngày 5/5 âm lịch. Đây là thời điểm dương khí đạt đỉnh điểm, mặt trời chiếu sáng mạnh nhất, rất thích hợp cho việc xua đuổi tà khí và cầu mong sức khỏe, bình an.

Tết Đoan Ngọ ở các nước châu Á khác có giống Việt Nam không?

Có nhiều điểm tương đồng nhưng cũng có sự khác biệt. Tết Đoan Ngọ được tổ chức ở nhiều nước châu Á như:

• Trung Quốc: Gọi là Duanwu, tập trung vào đua thuyền rồng và ăn bánh ú để tưởng nhớ Khuất Nguyên
• Hàn Quốc: Gọi là Dano, có các hoạt động như nhảy múa dân gian, tắm bằng nước thảo mộc
• Nhật Bản: Gọi là Tango no Sekku, trước đây là ngày lễ dành cho nam giới, trưng bày búp bê samurai
• Việt Nam: Tập trung vào việc diệt sâu bọ, phòng bệnh và lễ cúng tổ tiên

Tết Đoan Ngọ không chỉ là dịp để gia đình quây quần, gìn giữ phong tục truyền thống mà còn mang ý nghĩa cầu mong sức khỏe, bình an và hạnh phúc. Với sứ mệnh gìn giữ nét đẹp văn hóa Việt, Đồ Cúng Tâm Linh luôn sẵn sàng đồng hành cùng bạn trong mỗi cúng Tết Đoan Ngọ, đảm bảo “Ngon – Sạch – Đẹp” và trọn vẹn ý nghĩa tâm linh. Hãy để chúng tôi giúp bạn chuẩn bị mâm cúng chu đáo, tôn vinh giá trị truyền thống và mang lại may mắn cho gia đình bạn. Liên hệ ngay hotline: 1900 636 815.